Eenzaamheid verdragen of verhelpen?

Al zolang ik mij herinner voel ik een voorkeur om alleen te zijn. Mijn vriendschappen waren vluchtig en ik trok mij regelmatig uit het gezinsleven. Ik denk dat ik een drang naar autonoom vermogen voelde, al had ik dat op jonge leeftijd niet kunnen zeggen. De wereld wilde ik op mijn manier ontdekken door me los te maken van het alledaagse leven. Dat alleen zijn voelde comfortabel en dat voelt het nog steeds. Toch denk ik niet dat ik een introvert ben, het is eerder dat ik moeite heb met mezelf iedere keer aanmeten van een andere rol wanneer ik in een groep beweeg. Ik ben geen, zoals Aristoteles het omschreef, gezelschapsdier, maar ik ben ook geen misantroop zoals Arthur Schopenhauer, al heeft zijn denken sinds mijn zestiende grote invloed op mij.

Vanaf het moment dat ik dodelijk ziek werd zag ik mezelf omringd door heel veel lieve mensen die ik mijn vrienden mag noemen. Na de eerste acute periode zakte de aandacht weg. Uit het ziekenhuis betekende dat ik beter zou worden. Of anderen zo dachten weet ik niet, maar voor mezelf was dat in ieder geval wel zo. Er brak een lange periode aan om zo goed mogelijk te herstellen. Dat was niet helemaal succesvol. Ik had veel last van trauma en kon door langdurig gebruik van prednison mezelf niet meer herkennen en had heel erg veel moeite om mezelf te begeven onder mensen. Mijn psychiater vroeg of ik eenzaam was. Ja natuurlijk was ik eenzaam, maar ik zag er geen erg in, want ik wilde niet omringd worden door mensen die medelijden en begrip toonden. Een probleem met onze uniciteit is dat we onze eigen ervaringen, gedachten en emoties slechts onvolmaakt aan anderen kunnen overbrengen. Ik had me al lang neergelegd bij het feit dat ik me nooit zo goed kon uitdrukken dat anderen mij volledig zouden begrijpen. Mijn binnenwereld is een zwart gat dat alle betekenis uit de taal zuigt.

Pablo Picasso zegt het treffend: ‘Niets kan tot stand komen zonder eenzaamheid. Ik heb een eenzaamheid voor mezelf gecreëerd die niemand zich kan voorstellen.’ Waarmee hij vaststelt dat zelfreflectie een essentiële voorwaarde voor eenzaamheid is.

Tijdens de gesprekken werd het duidelijk dat mijn eenzaamheid zich afspeelde in de voorstelling van wat is en wat zou zijn. Ik leed aan dat wat er niet is. Ook het gevoel over mezelf dat niet samenviel met hoe anderen me zagen maakte eenzaam. Maar is dat dan meteen een probleem? Het viel me op dat mijn psychiater met zijn vragen onderzoek deed die vergelijkbaar zijn naar vragen over depressiviteit of de vragen die ik op de spoedeisende hulp krijg om tot een diagnose te komen.

Steeds vaker horen we nieuwsberichten over toenemende eenzaamheid. De verbijstering over ouderen die wekenlang na hun overlijden in hun appartement ontdekt worden en jongeren die gevangen in hun verwachtingen en onvermogens suïcide plegen, is voer voor discussies. Werkt ons zorgsysteem niet goed, zijn we doorgeslagen met ons individualisme? Misschien lijkt eenzaamheid wel een teken van de tijd waarin we leven. Het wordt zo langzamerhand niet meer als een symptoom van ziekte gezien, maar als een ziekte met ernstige gevolgen.

Vroeger was eenzaamheid iets voor geestelijken en filosofen. Jezelf inmetselen om één met God te zijn zoals zuster Bertken deed in de middeleeuwen was een enorme luxe. Later waren het vooral kunstenaars zoals JD Sallinger, Emily Brontë, Stanley Kubrick en Kate Bush die zich afzonderden. Voor de kunst blijft eenzaamheid sowieso een onuitputtelijke bron van inspiratie. In de literatuur is dit het belangrijkste thema en in de popmuziek is ‘lonely’ of ‘loneliness’ het meest gebruikte woord na ‘love’. De kunst biedt altijd troost, maar, als we eenzaamheid als een ziekte gaan zien, geen oplossing.

Herinner je nog  Laura het zeilmeisje die al op zeer jonge leeftijd zich losweekte van het dagelijks bestaan om rond de wereld te zeilen? Zij vertegenwoordigde nog het voorrecht dat eenzaamheid kan zijn, maar nu is eenzaamheid van ons allen. Volgens het RIVM zijn er in 2012 8% van de Nederlanders sterk eenzaam, dat zijn er 1 miljoen. Het nieuwe kabinet ziet eenzaamheid daarom als een serieus probleem.

Dat is niet alleen bij ons zo: je ziet het ook in andere landen. De Britten stelden zelfs een minister van Eenzaamheid aan, de premier gaf haar de opdracht de ‘eenzaamheidsepidemie, een triest gevolg van het moderne leven’ aan te pakken. Daar had Theresa May 20 miljoen pond voor over. Het was haar duidelijk dat eenzaamheid mensen in alle lagen van de bevolking in een negatieve spiraal brengt.

Met dit korte essay wil ik me verdiepen in het onderwerp. Wat is eenzaamheid precies en waardoor wordt het veroorzaakt? Waartoe kan eenzaamheid leiden en vooral: is er wat aan te doen?

Wat is eenzaamheid?

Heel makkelijk is het niet om eenzaamheid te definiëren. Op het internet kom ik veel vage omschrijvingen tegen als het alleen voelen, het verkeren in een isolement, verlorenheid of een gevoel van leegte. Ik ontkom er dan ook niet aan om te redeneren wat we met eenzaamheid kunnen bedoelen.

Het lijkt een keuze om alleen te zijn, terwijl eenzaamheid ons overkomt. Maar ook het tegendeel is waar. Door de emotionele lading onderscheidt het zich van ‘alleen’. Alleen zijn en alleen voelen is het grote verschil. Daarmee is er nog geen algemeen concept van eenzaamheid. Het is meer dan het ontbreken van contact en niet hetzelfde als isolement, meer het psychologische aspect daarvan. Verbondenheid zou de positieve tegenhanger kunnen zijn. Al hoeft verbonden zijn niet perse te betekenen dat je niet eenzaam voelt. Als je huidige leven niet overeenstemt met hoe je het voor jezelf zou hopen, kan dat maken dat je je niet verbonden meer voelt met het leven dat je daadwerkelijk leidt. Je kunt je dan misplaatst voelen in de wereld, terwijl je er gewoon bént. Dan lijd je aan een gebrek aan verbinding.

Voor een relatie heb je niet alleen contact met de buitenwereld nodig, stelt de Nederlandse filosofe Marjan Slob in haar boek De Lege Hemel, maar ook met jezelf. Eenzaamheid is een gevolg van gebrek aan verbinding met ons zelf. Het zelf is de naam voor een proces van uitwisseling tussen binnen en buitenwereld. Individualiteit gebeurt en wel dankzij dat contrast. Als er geen buitenwereld is waarin jij zinvol deelneemt, valt je individualiteit weg – wat eenzaam voelt. En als er geen binnenwereld is, valt individualiteit ook weg. Als je je eenzaam voelt als je alleen bent, bevind je je in slecht gezelschap, zegt Jean-Paul Sartre hierop.

Je ziet hoe complex eenzaamheid is en wat een menselijk vermogen daarin schuilt om die überhaupt te kunnen voelen. Mensen kunnen niet alleen op verschillende manieren aan eenzaamheid lijden, maar ook in verschillende gradaties.

Niemand ontkomt aan het gevoel van eenzaamheid, wat overigens anders is dan een emotie. Gevoel is de manier waarop je als levend lichaam je toestand interpreteert, daarbij gevoed door je aard en je levensgeschiedenis (instinct en intuïtie). Die duiding is dus altijd persoonlijk gekleurd. Uiteraard hangt het gevoel dat ontstaat samen met de situatie waarin je je bevindt, maar het wordt daardoor niet causaal veroorzaakt. Denk aan de schrijvers Jan Wolkers en Godfried Bomans die ruim vijftig jaar geleden om de beurt alleen op het eiland Rottummerplaat verbleven. Wolkers was op zijn gelukkigst en wilde het eiland het liefst niet meer verlaten, terwijl Bomans vocht tegen somberheid en steen en been klaagde over die afgrijselijke vogels, die hij notabene ook nog stoorde in hun broedperiode. Dat je in dezelfde situatie bevindt, betekent dus niet dat je je hetzelfde voelt.

Bomans en Wolkers

Bomans en Wolkers

Voor nu ga ik uit van de definitie: eenzaamheid is een gevoel van gebrek aan verbondenheid met de binnen- en/of buitenwereld.

Eenzaamheid kent vele vormen

Ook wanneer we het eens zijn over een definitie weten we niet over welke soort eenzaamheid we praten. Sociaal wetenschappers onderscheiden drie soorten: Emotionele eenzaamheid, je lijdt eronder dat je je diepste gevoelens niet met iemand kan delen. Sociale eenzaamheid, je ervaart een gebrek aan sociale contacten. Existentiële eenzaamheid, je voelt je verloren. Dat is misschien handig voor onderzoek, maar de praktijk leert dat er zoveel verschillende verschijningsvormen en nog meer uiteenlopende oorzaken zijn. Denk aan eenzaamheid van een onbeantwoorde liefde, Tom Dumoulin die niet meer weet of wielrennen nog wel past bij zijn behoefte, de onzekerheid van de directeur die niet weet of zijn medewerkers wel eerlijk tegen hem kunnen zijn, de op handen gedragen Andy Warhol die toch geen reden heeft om ongelukkig te zijn en de president van Rusland die alleen maar jaknikkers om zich heen wilt. Het begrip vraagt daarom om een socratische benadering om de waarde ervan aan te geven. Praten we over problematische, tijdelijke of vrijwillige eenzaamheid, dan is het al een stuk duidelijker.

  • Vrijwillige eenzaamheid is een zelfverkozen sociale afzondering vaak met de bedoeling om tot verbinding met jezelf en anderen komen om juist beter bestand te zijn tegen het negatieve effect van eenzaamheid.
  • Tijdelijke eenzaamheid uit zich in een kortstondig gevoel van er niet bij horen of jezelf niet begrijpen. Je kan even geen betekenis geven aan je innerlijke behoeften. Dit gevoel komt en gaat, de ene keer is het een moment en dan duurt het weer een paar dagen: een volkomen normaal verschijnsel. Iedereen heeft dit gevoel wel eens. Het geeft je richting in je leven. Waar voel je je goed bij en waar wil je nog beter je best voor doen om je niet meer zo te voelen, zijn belangrijke vragen die dan beantwoord moeten worden. Worden die vragen niet beantwoord en kan er geen vervulling van de innerlijke behoefte ontstaan, dan kan de tijdelijke vorm omslaan in een chronische problematische eenzaamheid.
  • Problematische, of langdurige, eenzaamheid is een gevoel dat onder je huid kruipt dat dreigt een kracht op zichzelf te worden. De Britse schrijfster Olivia Laing beschrijft dit gevoel in haar boek De Eenzame Stad als: ‘Instorten, blijven vallen, nooit meer je levenskracht herwinnen, definitief in eenzame opsluiting belanden, in een isoleercel terechtkomen waar al snel het besef van realiteit, van begrenzing, wegvalt.’ Dit is een destructieve ondermijning van het zelfvertrouwen. Door het ontbreken van die waardering wordt alle motivatie uitgeschakeld. Hoe langer dat duurt hoe veiliger isolatie is dan samenzijn. Deze onthechting roept een gevoel van onkwetsbaarheid op die moet beschermen tegen nog meer tegenslagen terwijl het tegelijkertijd immuun maakt voor alle mooie dingen in het leven.

In de maatschappelijke discussie mis ik deze aanduiding waardoor een tijdelijke eenzaamheid ineens als een probleem kan worden gezien. Dit essay behandelt eenzaamheid als geheel, maar vanzelfsprekend is dat we wat moeten doen aan de problematische.

Oorzaken en trends

Wanneer iemand door zijn medemensen tienduizenden jaren geleden werd uitgesloten van de groep, dan was hij ten dode opgeschreven. Die autofobie[1] heeft de evolutie nog niet opgelost. Stel nu dat problematische eenzaamheid alleen maar is toegenomen, waar is dat dan aan te wijten?

Corona

De schrijver en coördinator van de eenzame uitvaart in Amsterdam Joris van Casteren zegt: Om COVID-19 te ontlopen betalen we met eenzaamheid. Tegelijkertijd zegt Slob dat we eerder fysiek geïsoleerd zijn dan eenzaam. Ondertussen wordt overal de alarmbel geluid over de mentale impact van de pandemie. Een op de vijf jongeren heeft gedurende de lockdown gedachten aan zelfmoord gehad. We moeten daarom vaststellen of de reeds aanwezige tijdelijke eenzaamheid door de pandemie chronisch is geworden, of dat dit acute effect nog te verhelpen is.

Massahysterie

De Duitse psychiater Manfred Spitzer stelt dat we als mensheid de afgelopen 60 jaar materialistischer en narcistischer zijn geworden. Er is een groeiend gebrek aan empathie en gemeenschapszin.

Massahysterie is volgens hem sinds de ontzuiling misschien nog wel meer aan de orde van de dag. Neem de complotdenkers, wellness-rechts, de cryptohype en de ziekelijke aandacht voor de telefoon. Het verschilt niet veel van de heksenvervolging of de tulpenmanie. Wanneer we niet meer zelfstandig kunnen handelen, dan blijven we onder invloed staan van ogenschijnlijk simpele oplossingen.

En toch, hoe zelfstandig we ook zijn, het blijft moeilijk weerstand te bieden aan iemand die gaapt of die je meesleept in een negatieve stroom. Onbewust neem je gedrag over. Interactie verloopt in veel opzichten automatisch.

Hoog oplopende emotie of verzwakt verstand, of een combinatie van die twee, bevordert de pathologische besmetting. Een met angst vervulde menigte is moeilijker in te schatten dan een emotioneel stabiele groep.

Een ander opvallende constatering die volgens Spitzer een oorzaak is, is dat niet alleen ziekteverwekkers in de vorm van schimmels, virussen en bacteriën invloed hebben op het lichaam. Hij stelt vast dat eenzaamheid daadwerkelijk besmettelijk is en net als bij een infectieziekte is de kans op besmetting groter naarmate men dichter bij elkaar leeft. Zo stelt hij onder andere vast:

  • Onder vrouwen is het besmettelijker, dan bij mannen. Dat zou kunnen komen omdat ze een groter inlevingsvermogen hebben.
  • Hoe meer goede vrienden hoe kleiner de kans op eenzaamheid.
  • Buren zijn besmettelijker dan vrienden.

Hoewel eenzaamheid besmettelijk is kan niet iedereen geraakt worden, want eenzame mensen leven vaak geïsoleerd (in quarantaine) en kunnen zodoende anderen niet besmetten. Dit bevestigt echter niet dat eenzaamheid gelijk staat aan sociaal isolement. Hoewel eenzaamheid hiertoe wel kan leiden.

Ouderdom

In de statistieken zie je 65–jarigen nog vrolijk door het sociale leven dartelen, maar de 80-jarigen pieken dan weer op de eenzaamheids­barometer. Hun wereld brokkelt af: vrienden en familieleden overlijden. Als er nog familie is, hebben die hun handen vol met de jongere generaties.

Een paar feiten:

  • We worden steeds ouder
  • 1 op de 3 huwelijken gaan kapot en dit heeft juist op hoge leeftijd een negatief effect
  • Vrouwen worden ouder dan mannen. Ongeveer 60% van de 60+ is vrouw.
  • Eenzaamheid vergroot de kans op dementie. En dementie vergroot het gevoel van eenzaamheid. Het is een vicieuze cirkel.

Media

De invloed van media is volgens Spitzer desastreus voor ons zelfbeeld en onze sociale contacten. Social media is erop gericht om advertenties te verkopen en televisie is meer en meer gericht op egocentrisme. Zij wordt in mindere mate vertegenwoordigd door mensen die iets goed kunnen of die een bijzondere verdienste hebben, maar door mensen die beroemd zijn door het beroemd zijn.

Daartegenover staat de Noorse filosoof Lars Svendsen die onderzoek heeft gedaan naar veel empirische onderzoeken naar social media gebruik en aangetoond dat het juist socialer maakt. Het is immers veel makkelijker om contact te onderhouden. Die contacten zijn online wel anders dan face to face. Nieuwe generaties vinden het moeilijk om zo te communiceren, maar het hoeft niet zo te zijn dat ze bezieling missen. Tegelijk bieden sociale media een veilige ruimte: je kunt snel weg zijn als het je niet meer bevalt, zonder ernstige sociale gevolgen. Bovendien kun je mensen makkelijk aanspreken, dus het is ook een oefenplaats om je in de niet-virtuele wereld soepeler te kunnen bewegen.

Social media kunnen eenzaamheid natuurlijk ook aanwakkeren als je het oog van de wereld steeds op jou gericht weet en je jezelf door dat oog gaat bekijken. Zoals jongeren die via selfies naar zichzelf kijken. Nog ernstiger wordt het als die blik sorterend wordt: je hoort erbij of niet. Het spel met likes is afschuwelijk, omdat het je fixeert op de uiterlijke kant van je rol. Andere verbindingen worden daardoor weggedrukt. Daar hoef je natuurlijk niet aan mee te doen, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan.

Jongeren en hun opvoeding

Onze kinderen zijn tegenwoordig de besten. Op handen gedragen door hun ‘curling ouders[2]’ denken ze te kunnen worden wat ze willen. Het succes moet voor het oppakken liggen. Wanneer ook nog het materialisme hoogtij viert blijft er een sfeer van ontevredenheid leven waar ze maar moeilijk mee om kunnen gaan. Goed, ik besef dat ik klink als Socrates die klaagt over jongeren. Het zijn de ouders die met hun permissieve en prestatiegerichte opvoeding hun kinderen hebben klaargestoomd voor faalangst en depressie. Wat meer compassie met onze bange jongeren is op zijn plaats. Ernstige mentale klachten als zorgen over de toekomst, studieschuld, het klimaat en de woningmarkt en dan ook nog een pandemie zou je kunnen samenvatten onder eenzaamheid, omdat het gewoonweg een verloren gevoel achterlaat. Wat dit betekent voor de lange termijn is nog niet helemaal duidelijk. Ik ga ervan uit dat zonder een manier om met onzekerheden om te gaan het nog heel lang kan duren voor we van deze problematische eenzaamheid af zijn.

Curling ouders

Curling ouders

Zieken

De meeste eenzaamheid komt voor onder de 25 en boven de 55 jaar. Daardoorheen begeeft zich de groep (chronisch) zieken. Ik kan wel met onderzoeken komen hoeveel mensen zich eenzaam voelen in hun ziekte, maar je begrijpt wel dat als je geen goede gezondheid hebt je veel makkelijker eenzaam kan worden. Als je je niet goed in je vel voelt, maak je minder contacten, word je sneller boos of jaloers. Dat maakt het moeilijk om te functioneren in de samenleving, want anderen gaan je dan vermijden. De melaatsen, de pestlijders, de aids patiënten tot aan de chronisch zieken van vandaag weten daarom wat het is om uitgestoten en gemarginaliseerd te worden. Ik heb zelf veel steun gekend toen ik ziek werd en kon me daardoor in isolatie vervreemd, kaal en uitgemergeld als David Bowie in the Man who fell to earth terwijl ik aan alle kanten leegliep me niet eenzaam voelen, pas toen mijn werkgever de ziekte aangreep om van mij af te komen en wanneer ik niet meer kon doen wat mijn leeftijdsgenoten wel deden, carrière maken, onbevangen leven, voelde ik een verstikkende eenzaamheid: het gevoel er niet meer toe doen. Het heeft veel moed gevergd om van vragen af te komen als: Moet ik vandaag opstaan en hoe zal ik de dag weer doorkomen?

Verstedelijking

De meeste mensen zijn liever samen dan alleen. Volgens Daniël Kahneman brengen we 80 procent van onze waaktijd samen met andere mensen door. In het boek A biography of Loneliness stelt historica Fay Bount Alberti echter dat de individualisering van de maatschappij eenzaamheid in de hand werkt. We leven niet meer in een groep, we zijn in steden gaan wonen. We kunnen gaan en staan waar we willen. Lees ieder boek wat zich afspeelt in New York en je zult het effect zien wat verstedelijking op de mens heeft.

Al met al kan eenzaamheid problematisch worden door een gebeurtenis die je leven omgooit. Een chronisch ziek kind, een scheiding, te veel tegenslagen op een rij, een overlijden. Grote veranderingen geven je vaak een gevoel van verlies en wanneer deze zich opstapelen en niet meer goed verwerkt kunnen worden, dan keren de dingen tegen je en is het heel erg moeilijk om uit de negatieve spiraal te komen.

Waartoe leidt problematische eenzaamheid?

Zoals vele venijnige ziekten heeft problematische eenzaamheid ondanks duidelijke oorzaken en trends geen heel duidelijke verschijnselen, zeker niet in het begin. Verlies van concentratie, geen aansluiting vinden bij anderen en slecht slapen kan immers vele oorzaken hebben.

Manfred Spitzer slaat je op iedere pagina van zijn boek met weer een ander onderzoek om de oren. Het veroorzaakt vooral stress. Als we een teruggetrokken leven leiden en langdurig eenzaamheid ervaren, leidt dit tot chronische ziektes zoals ontstekings­reacties, hoge bloeddruk, cholesterol en suikerziekte en een duidelijke verhoging van de sterftekans. Er is volgens hem bewezen dat je gevoeliger bent op verkoudheid, grotere kans op hart en vaatziekten, kanker en psychische problemen. Dat je door eenzaamheid ook ongezonder leeft is nogal vanzelfsprekend, maar ik vraag me af of hij niet te makkelijk wil bewijzen dat eenzaamheid de oorzaak is.

Spitzer toont met nog meer onderzoeken aan dat pijn in het zelfde gebied van de hersenen afspeelt als de ervaring van eenzaamheid. Dat betekent volgens hem dus ook dat onze pijn verlicht wordt wanneer we in gezelschap van bekenden zijn.

Hij concludeert dat pijn (fysiek of psychisch) eerst eenzaamheid veroorzaakt en dan pas depressiviteit, dus niet eerst depressiviteit en vervolgens eenzaamheid. En hij geeft met weer een onderzoek aan dat het toedienen van pijnstilling als paracetamol bij proefpersonen een afgenomen gevoel van gekwetstheid ontstaan is. Het inzicht dat sociale en lichamelijke pijn gelijk zijn vind ik bijzonder opmerkelijk. Het verklaart waarom een deel van de mensen die voor een depressie (of eenzaamheid) worden behandeld een sterke neiging hebben om pijnstillers te gebruiken. Dit is misschien niet gezond, maar misschien helpt het om niet helemaal te stoppen met het gebruik ervan.

Je moet begrijpen dat dit ideeën zijn uit de psychiatrie. Daar worden nog wel eens symptomen als probleem behandeld en niet altijd gekeken naar de oorzaak. Hoewel er steeds meer naar de persoon wordt gekeken maant de Amerikaanse psychiater Randolph Nesse tot voorzichtigheid: ‘Eén stoornis kan vele oorzaken hebben, het kan zelfs geen oorzaak hebben (syndroom), en één oorzaak kan tot vele verschillende symptomen leiden. Er is nog geen specifieke hersenafwijking gevonden waarmee we een psychische stoornis kunnen definiëren.’

Het probleem met onderzoeken

Geen enkele wetenschappelijke studie staaft het idee dat er meer eenzaamheid is dan vroeger. Eenzaamheid wordt pas sinds 1980 onderzocht door psychologen en sociologen. Tot nu toe is het alleen maar kommer en kwel. Tegenover de logische constatering dat eenzaamheid ziek maakt is er nog veel te zeggen over de kwaliteit van de onderzoeken. Volgens Joris van Casteren doet de gretigheid waarmee onderzoekers zich op het onderwerp storten vermoeden dat zij zelf in diepe eenzaamheid verkeren. Het taalgebruik van Spitzer en andere onderzoekers is er volgens hem één waar je acuut eenzaam van zou willen zijn. ‘Kwaliteit van leven’, ‘tekorten in het netwerk van sociale relaties’, ‘de veelheid van met eenzaamheid verbonden symptomen’.

Om aan data te komen worden er volgens Van Casteren steekproefsgewijs enquêtes met meerkeuzevragen verspreid. Dan krijg je dit: Als we de mensen zouden verdelen in niet eenzaam, matig eenzaam, sterk eenzaam of zeer sterk eenzaam, waar zou u zich dan toe rekenen? Of, Voelt u zich wel eens eenzaam? Antwoord met ‘ja’, ‘soms’, ‘nee’. Er wordt niet hoe eenzaamheid wordt ervaren, want dat is niet te vatten in multiple choice. Tel de punten op en de totaalscore op de eenzaamheidschaal wijst uit of de persoon eenzaam is of niet. Het onderzoek is een optelsom van open deuren.

Dit soort onderzoeken zijn mijlenver verwijderd van wat ze in kaart willen brengen. Chronisch eenzame mensen zullen zo’n vragenlijst niet ontvangen, daarvoor zijn ze te onzichtbaar: wie uit mensenschuwheid de eigen huisarts al ontwijkt vult geen formuliertjes in, als die hem of haar al bij toeval zouden bereiken.

De uitkomsten laten hooguit zien wat de gemiddelde brave burger, die zich uit verveling opgeeft als respondent, subjectief ervaart, over problematische eenzaamheid zegt het weinig.

Wat kunnen we eraan doen?

Nu het onderwerp eindelijk op de agenda staat komen de troepen in beweging om het probleem aan te pakken. Gemeenten starten eenzaamheidsprojecten met buurthuizen, de postbezorgers van PostNL gaan uitkijken naar eenzaamheid net als de caissières van de Albert Heijn, maar tot nu toe zijn er geen bewezen successen, omdat degenen die er het meest aan lijden het moeilijkst te vinden en te helpen zijn.

Wordt eenzaamheid gepsychiatriseerd door de pijn te alloceren in de hersenen? Farmacologen zijn al lang druk in de weer om stoffen te vinden die ingrijpen op sociaal isolement. Moeten we ook dit oplossen met een pilletje? Is eenzaamheid een ziekte, of moeten we het als een onderdeel van het leven beschouwen? Een gevoel als euforie en woede. Daar moeten we als mensen toch ook mee leren omgaan? Een gevoel hoeft niet meteen een probleem aan te duiden, misschien is het gewoon te verdragen.

Onze actie moet zich richten op het verhelpen van problematische eenzaamheid en het verdragen van de functionele (tijdelijke) eenzaamheid. Ik heb wat suggesties.

Wat wij kunnen doen voor anderen?

Problematische eenzaamheid is naar mijn bescheiden idee een gevolg of een symptoom van een gegeneraliseerde angststoornis. Men is bang om onder mensen te komen, bang om beoordeeld te worden, onzeker om een sociale rol te spelen, er is een laag zelfbeeld en ga zo maar door. Dat is niet een kwestie van het isolement opheffen. Een symptoom kan je makkelijk bestrijden met een pilletje, maar misschien is het beter om te conditioneren door gedragstherapie.

Die therapie moet aandacht vestigen op

  1. stimuleren van uitbreiding contactmogelijkheden
  2. sociale ondersteuning
  3. training van sociale vaardigheden
  4. (meta) cognitieve gedragstherapie[3] voor het aanleren van nieuwe gedachten

Manfred Spitzer noemt daarnaast nog andere dingen die het gevoel van eenzaamheid doen verminderen:

  • Muziek maken, zingen, dansen
  • Zorgen voor een omgeving die meer ‘recht doet aan de soort’, die gemeenschapsgeoriënteerder en dus menselijker is. Denk bijvoorbeeld aan de ontwerpen van architect Winy Maas.
  • Een andere oplossing is het stimuleren van geven. Een christelijk idee dat geven belangrijker is dan krijgen. Onderzoeken tonen wederom aan dat geven/altruïsme gelukkig maakt. Je kan de eenzame wat geven, maar je kan de eenzame ook stimuleren te geven. Op die manier zou het ook eenzaamheid verminderen als er meer geholpen wordt.
Ontwerp van Winy Maas

Ontwerp van Winy Maas

Dit zijn ideeën die een mogelijke oplossing kunnen bieden, maar besef wel dat we problematische eenzamen maar moeilijk kunnen vinden. Ze hebben geen contact met familie of vrienden en komen niet bij de huisdokter.

Daarnaast is het, als je de literatuur erop naleest, niet zo makkelijk om door therapie bij ouderen te werken aan sociale vaardigheden trainen en aan een positiever zelfbeeld. Het probleem is ook dat wanneer je al toegeeft hulp nodig te hebben de drempel naar hulpverlening zeer hoog is. Bij jongeren zijn de enorme wachtlijsten tot de juiste mentale zorg een enorm probleem.

De negatieve effecten van eenzaamheid kan structureel verminderd worden door laaggeletterdheid, armoede, schuldenproblematiek, wachtlijsten en welzijn aan te pakken. Dit zijn immers belangrijke oorzaken waardoor problemen ontstaan. Daarnaast zou toegang tot cultuur, sport, natuur en de stimulering ervan enorm kunnen helpen.

Dat is een klus voor de overheid en zorg- en welzijnsorganisaties, wat kunnen we zelf doen?

Wat we kunnen doen voor onszelf?

Het is niet helemaal terecht dat eenzaamheid de gemeenschap is aan te rekenen. We moeten verantwoordelijkheid dragen voor onze gevoelens, omdat we die voor een groot deel zelf hebben gevormd. Mij valt het op dat mensen zich graag een slachtofferrol toedienen. Het probleem is hen immers aangedaan (determinist) en ze weten niet hoe ze invloed kunnen hebben op hun denken en acties (zoals de voluntarist). Ik denk dan aan hoe de stoïcijnen met hun emoties omgaan. Ze erkennen het bestaan, ze onderzoeken het en uiteindelijk streven ze ernaar zich er niet door te laten leiden. Je richt je op dat waar je controle over hebt en niet over waar je geen macht over hebt. Voor mij zijn zij grote voorbeelden en dankzij hun gedachtengoed heeft mijn eenzaamheid, als een meditatie, geestelijke groei opgeleverd. Vanuit existentiële realiteit op zoek naar betekenis, zelfwording en zelfvinding.

Opleiding

Niet iedereen kan zich zo’n levenskunst eigen maken. En juist wanneer de tegenslag zijn uitwerking heeft komt deze wijsheid misschien te laat. Is het daarom niet beter dat we op school leren om levenskunst te ontwikkelen en niet wachten met corrigeren en aanpassen van onze overtuigingen tot het moment dat tegenslag je bijna uit het veld slaat? Ik pleit daarom voor lesuren vanaf de basisschool tot en met het afstuderen rond de vraag die Socrates stelt: Wat is een goed leven en hoe breng je dat in praktijk? Wanneer we daarbij een omgeving creëren die van prestatie- naar leercultuur gaat komt de kern van onze opvoeding te liggen op vallen en opstaan. En is dat nou juist niet het belangrijkste wat we moeten leren in het leven? Dit idee leeft niet alleen bij mij. ‘Jonge mensen moeten vroeg getraind worden in het verdragen dat ze alleen gelaten worden; het is namelijk een bron van geluk en rust voor de geest’ zei Arthur Schopenhauer.

Een remedie tegen eenzaamheid is eenzaamheid

De Oostenrijkse dichter Friedrich Torberg (1908-1978) schreef het volgende gedicht:

Ik zit mij voor het vensterglas onnoemelijk te vervelen.

Ik wou dat ik twee hondjes was, dan kon ik samen spelen.

Dit beroemde rijmpje, dat ten onrechte toegeschreven aan Godfried Bomans, probeert de vinger op de zere plek te leggen, maar volgens Schopenhauer zouden we juist in eenzaamheid het gelukkigst moeten zijn. Eenzaamheid heeft immers twee voordelen, namelijk: dat je in goed gezelschap verkeert en dat je niet met anderen samen hoeft te zijn. Als je dat wilt begrijpen, dan moet je weten dat Schopenhauer zichzelf een genie vond, maar hij had de pech dat mensen om hem heen dat niet zo zagen, waardoor hij sterk vereenzaamde. Schopenhauer zegt daarom en nu komt de misantroop uit de mouw, dat we gedreven zijn door een oerwil. Die wil is blind en die zorgt er alleen maar voor dat alles dat bestaat maximaal wil bestaan en het maakt helemaal niet uit of het ten koste van anderen gaat of niet. Vanuit dit idee is het dus niet mogelijk om samen met anderen gelukkig te worden. Is dat niet een geruststellende gedachte? Het idee dat je met jezelf genoeg bent, dat je moet streven naar autonomie als individu. Voor mij wel. Ik kan in eenzaamheid een wereld voor mezelf zijn.

Dit is geen passieve actie, maar juist een hele actieve bewuste houding. Om met jezelf in contact te komen kan je zonder enige afleiding in de natuur wandelen, sporten, waardoor je moraal, ontzag, nietigheid en empathie ervaart. Natuurbeleving maakt ons gezonder, gelukkiger, creatiever, slimmer en (in moreel opzicht) beter. Piekeren, angst en stress nemen door het verblijf in de natuur juist af.

Zoek contact

We vinden het blijkbaar normaal om met een psycholoog te praten, maar het moet normaal worden om met elkaar te praten. Daarbij moeten we verder kijken dan onze neus lang is. Niet denken dat alleen oudere mensen eenzaam zijn, of oude en arme mensen. Zelfs als je iemand goed kent, wat weet je dan eigenlijk? Want mensen kunnen goed doen alsof. Je moet het durven benoemen. Staar je niet blind op mensen met een grote mond en of veel zelfvertrouwen: dat kan evengoed een masker zijn voor een grote eenzaamheid. Hetzelfde geldt voor mensen met een groot netwerk. Het is niet omdat je veel mensen om je heen hebt dat je niet eenzaam kan zijn. Wie eenzaam is, schaamt zich vaak: als sociale dieren voelen we ons onaangepast als we niet in de roedel zitten. Het is een taboe, en dat moeten we doorbreken. Niet met medelijden, wel met begrip.

Geef je vriendschappen meer inhoud. Ik herinner me dat ik met vrienden urenlang kon filosoferen over hoe we het leven zagen terwijl we naar de voorbijdrijvende wolken keken. Dat was zinvolle verveling die zo’n verbondenheid creëerde.

Schopenhauer zou daarop zeggen: ‘vrienden noemen zich oprecht, vijanden zijn het.’ Daarmee doelt hij op vriendschap vanuit egoïsme. Hij zou een hekel hebben aan ons voortdurende en vluchtige contact en ons aansporen om kwalitatieve verbinding met anderen te zoeken. Ben je eenzaam start dan een dagboek of schrijf brieven. De aandacht die je voor jezelf en anderen maakt zal je meer verbonden laten voelen.

Daarnaast is het verenigingsleven van onschatbare waarde. Spitzer komt ook met een paginalang pleidooi voor de padvinderij. Wanneer kinderen op de padvinderij zitten, dan zullen ze later minder eenzaamheid ervaren. En dat mogen we wat mij betreft voor alle verenigingen stellen.

Bewust met je rol in de wereld spelen

De Canadese socioloog Erving Goffman stelt vast dat we allemaal een rol spelen en dat er achter ons masker geen zelf bestaat. In de praktijk van alledag is het zelf niet meer dan een verzameling rollen die je speelt en de sociale maskers die je daarbij draagt. Daarmee verbind je je in allerlei hoedanigheden met de wereld. Marjan Slob heeft het over hoe inspirerend Bowie was door te wisselen met zijn rollen zonder zichzelf te verliezen. Daartegenover staat Michael Jackson die volledig vastzat in zijn rol. ‘Door te priegelen aan zijn gezicht, werd het letterlijk een masker. Zijn uiterlijk en performance vormden een exoskelet dat hem verhinderde te groeien. Dat is een groot lijden voor hem geweest. Bowie kon spelen met die maskers en dat geeft hem vrijheid. Jackson had er echter steeds meer moeite mee en ging aan zijn identiteit die alleen maar op het podium afspeelt ten onder. Een masker gaat knellen als het niet meer aansluit bij je behoeften. Daarom is het van belang dat je je van tijd tot tijd in de coulissen kunt terugtrekken.’ Als je voelt dat een rol of masker niet meer lekker past, moet je je eenzaamheid opzoeken om je rol te herpakken of een andere te zoeken. ‘De coulissen zijn het intieme gebied waarin je ten overstaan van jezelf en van anderen je maskers kunt laten vallen. Je kunt stoom afblazen, kwetsbaarheden ter sprake brengen of dingen waar je nog niet uit bent.’

David Bowie

David Bowie

Goffman zou zeggen: vlucht niet in een of andere rol, alsof je daarmee volledig zou kunnen uitdrukken wie je bent.

Concluderend

Dit verhaal is een opsomming van wat kunstenaars, filosofen en psychiaters vinden en niet zozeer wat de wetenschap ontdekt heeft. Dat komt omdat er nog te weinig overeenstemming is over hoe we eenzaamheid moeten zien. Wanneer wordt eenzaamheid een probleem? En als we het zien als een symptoom, welke oorzaken liggen daar dan aan ten grondslag. De wetenschap moet ook een oplossing vinden voor het beoordelen van problematische eenzaamheid. Pas dan kunnen we nog beter een effectieve aanpak van de problematiek vinden.

We moeten beseffen dat we het gevoel nooit gaan oplossen. Maar omdat we bewust zijn van het probleem, onderbouwd door een onderzoek of niet, worden we opgeroepen om er iets aan te doen. Problematische eenzamen kunnen we misschien moeilijk helpen, maar we moeten helpen waar mogelijk, anders zijn we zelf ook verloren door een gebrek aan verdraagzaamheid en saamhorigheidsgevoel.

Door mijn onderzoek voelde ik soms uitgestelde pijn omdat ik zag dat mijn eenzaamheid ook problematische kanten heeft gehad. Ik droom soms over het kluizenaarschap en ben nog altijd bang om te bellen, heb moeite om me in groepen aan te passen en vind het sowieso moeilijk om me verbonden te voelen met meer dan één persoon tegelijk. Soms bespeur ik een behoefte aan aandacht, maar zou niet weten hoe die te krijgen. Is dit dan een probleem? Alleen als ik het als een probleem ga zien ja. We moeten niet denken dat ons leven perfect in te richten is. Er zijn altijd dingen waar we aan moeten werken. Het is juist eenzaamheid die mij daaraan herinnert. Het is een wake-up call dat zegt: Kom op! Je bent nog niet klaar met jezelf, nog niet klaar met dit leven.

 

-+-

 

Voor dit essay heb ik gebruik gemaakt van de boeken:

Dramaturgie van het dagelijks leven – Erving Goffman

Het Nut van Angst en Somberheid, inzichten uit de evolutionaire psychiatrie – Randolph Nesse

Mensen zijn Ingewikkeld, een pleidooi voor acceptatie van de werkelijkheid en het loslaten van het modeldenken – Floortje Schepers

Eenzaamheid, de impact van sociaal isolement – Manfred Spitzer

De Lege Hemel – Marjan Slob

Eenzaamheid – Joris van Casteren

Bespiegelingen over levenswijsheid – Arthur Schopenhauer

Verdere verdieping

Kijken

An Angel At My Table (Netflix) – Jane Campion

Cast Away (Ziggo) – Robert Zemeckis

Taxidriver (Netflix) – Martin Scorsese

The Joker (HBOmax) – Todd Philips

Into The Wild (Netflix) – Sean Penn

First Reformed (Netflix) – Paul Schrader

Her (Netflix) – Spike Jonze

Euphoria (HBOmax serie) – Sam Levinson

The Andy Warhol Diaries (Netflix) – Ryan Murphy

Lezen

The Invention of Solitude – Paul Auster

De online tentoonstelling https://loneliness-across-cultures.com/

Luisteren

Playlist: Eenzaamheid / Solitude / Einsamkeit / Soledad

[1] Autofobie: de angst om alleen te zijn. Dit is op zich al een eenzaam gevoel, tenzij met velen gedeeld.

[2] Ouders die voortdurend de neiging hebben om hun kinderen te beschermen

[3] Technieken die zich richten zich op het veranderen van de inhoud van deze irrationele cognities.

 

Vond je dit verhaal interessant? Lees dan ook: Sociale onthouding